zihin Engelli Çocuklarla Çalışan Ücretli Zihin Engelliler Sınıf Öğretmenlerinin Yaşadıkları Sorunlar

Abstract

Zihin engelliler sınıf öğretmenliği alanından mezun olan kadrolu öğretmenlerin sayısının yetersizliği sebebiyle ihtiyacı karşılamak için çoğunlukla emekli olmuş sınıf öğretmenlerinin veya ön lisans çocuk gelişimi bölümü mezunlarının (özel eğitim dersi almış olduklarından) başvuruları sonuncunda İlçe Milli Eğitim Müdürlükleri tarafından ders ücreti karşılığında görevlendirildikleri tespit edilmiştir. Bu sistemin yasal dayanağını 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 89. maddesi oluşturuyor. Söz konusu maddede, “Her derecedeki eğitim ve öğretim kurumları ile Üniversite ve Akademi (Askeri Akademiler dahil), okul, kurs veya yaygın eğitim yapan kurumlarda ve benzeri kuruluşlarda öğretmen veya öğretim üyesi bulunmaması halinde öğretmenlere, öğretim üyelerine veya diğer memurlara veyahut açıktan atanacaklara ücret ile ek ders görevi verilebilir.” ifadesi yer almaktadır. Normal koşullarda ön lisans mezunları ücretli öğretmenlik yapamazlar. Fakat ülkemizin bazı bölgelerinde öğretmen açığını kapatmak pek mümkün olmuyor. Lisans mezunu ücretli öğretmenlerle kapatılamayan açık ön lisans mezunları ile kapatılabiliyor. Ücretli görevlendirilecek öğretmen seçiminde öncelik sırasına göre; eğitim fakültesi mezunları, emekli öğretmenler, diğer lisans mezunları ve ön lisans mezunları yer almaktadır. Öğretmenlerin sınıflarında zihin engelli çocukların beraberinde zihin engellilik özelliğinin yanında Down Sendromu, otistik ve hiperaktiflik durumları olan öğrencilerinin de bulunduğunu belirttikleri görülmüştür. 1 İstanbul Aydın Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü 2 İstanbul Aydın Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Zihin Engelli Çocuklarla Çalışan Ücretli Zihin Engelliler Sınıf Öğretmenlerinin Yaşadıkları Sorunlar 164 Zihinsel yetersizliğin biyolojik nedenleri söz konusu olduğunda, Down Sendromu en bilinen, en yaygın ve üzerinde en fazla araştırma yapılan, zihin yönünden yetersiz olarak tanılanan tüm bireylerin yaklaşık %5- 6’sını Down Sendromlular oluşturmaktadır (Eripek, 2012). Daha önceki yıllarda otizmli çocuklar için ayrı okullar açılmasına karar verilmiş ve zihinsel engellilerle otizmli çocuklar ayrı okullarda eğitim almıştır (Otistik Çocuklar Eğitim Programı 1999-2000). Sonrasında ise otistik çocuklar eğitim merkezi ve (zihinsel engelliler) eğitim uygulama okulu birleştirilmiş, özel eğitim uygulama merkezi olmuştur. Zihinsel engellilik normallerden önemli derecede gerilik ve bunun yanı sıra uyumsal davranışlarda da yetersizlik gösterme durumudur. Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu olan çocuklar öğrenme güçlüğü çektikleri için özel eğitim programları uygulanması gerekebilir. Kalabalık sınıflarda dikkatlerinin dağılması nedeniyle (Şahin, 2010) bireysel eğitim desteği verilmelidir, olumsuz davranışlarının düzeltilmesi için davranışçı tedavi teknikleri uygulanabilir. Öğretmenlerin çoğunluğunun zihin engellilerin eğitimine yönelik herhangi bir ders almadıkları emekli sınıf öğretmenlerinin öğrencilikleri döneminde engellilere yönelik herhangi bir dersin bulunmadığı, çocuk gelişimi bölümünden mezun olan öğretmenlerin özel eğitim adı altında tüm özür gruplarını kapsayan bir ders aldıkları tespit edilmiştir. Zihin engelli öğrencilerin en belirgin davranışsal özelliklerine ilişkin verilen cevaplarda öğretmenlerin çoğunluğunun kendine, çevresine, arkadaşlarına zarar verme, saldırganlık gibi davranış problemlerinin olduklarını belirtmişlerdir. Bu bağlamda Çiftci-Tekinarslan (2013) zihin yetersizliği olan öğrencilerin arkadaş edinme ve sosyal ilişkilerde güçlük yaşamalarının nedenlerinin başında uygun olmayan davranışları sergilemelerinin geldiğini ve kendilerini yaralama ve ısırma gibi davranışsal problemlerinin olabileceğini vurgulamıştır. Öğretmenlerin bir kısmı da yürümede zorlanma, yardıma ihtiyaç duyma, görme bozukluğu gibi fiziksel yetersizliğinin yanında konuşma ve dil bozukluğu, kendi iç dünyasında yaşama, iletişim kuramama, oyun becerisinde sınırlılık gibi sosyal etkileşimde sorunlarının olduğunu belirtmiştir. Zihinsel yetersizliği olan bireyler de fiziksel, motor, ortopedik, görsel, işitsel bozuklukların Selda KIZILKAYA, Yrd. Doç. Dr. Ayşin KAPLANSAYI Eğitim Fakültesi Dergisi, Özel Sayı - 2017 (163-168) 165 yanında sağlık problemleri, kasılmalar, duyusal bozukluklar, Down Sendromlularda kalp ve solunum hastalıkları görülebilir (Eratay, 2010). Öğretmenlerin, dikkatlerini sürdürememe ve söyleneni anlamakta zorlanma, çabuk unutma, komutlara dönüt vermeme gibi öğrenme yetersizliğinin de üzerinde durdukları görülmüştür. 1963 yılında Zeaman ve House tarafından yapılmış, çalışma sonucunda dikkat yetersizliklerinin zihin engeli ile doğrudan ilişkili olduğu açıklamaları oldukça kabul görmüştür (akt. Sucuoğlu, 2013). Dil gelişimindeki problemleri ise, alıcı ve ifade edici dil becerilerinde sınırlılık, konuşmayı başlatma, yönergeyi takip etme ve yönerge vermede sınırlılık, diyaloğu sürdürememe, bir hikayeyi anlatamama şeklinde özetlenebilir (Çiftci-Tekinarslan, 2013).

Bazı öğretmenlerin görüşlerine göre de zihin engelli çocukların en belirgin davranışsal özelliğinin yetersiz yargı ve akıl yürütememe, kendilerini tehlikelerden habersiz oldukları için koruyamama, elini sürekli sallama gibi takıntılı davranışlar ve çabuk alınma, ağlama gibi duygusal açıdan hassas oldukları belirlenmiştir. Heward zihin engelli bireylerin bilişsel ve öğrenme özellikleri zayıf bellek, yavaş öğrenme, öğrendiklerini genelleme güçlüğü ve motivasyonlarının azlığından söz etmiştir (akt. Eratay, 2010). Öğretmenlerin çoğunluğu sınıf ortamını düzenlerken işledikleri konulara ilişkin, renkli görseller dikkatlerini çekecek işitsel ve hareketli uyaranlar kullandıklarını ifade etmişlerdir. Öğretmenlerin bir kısmının öğrencilerini birbirlerinden uzak oturtarak gözlem altında tutup sınıfın düzenini sağladığını, bazı öğretmenlerin öğrencilerini U düzeninde oturtup birbirleriyle etkileşimini sağladığını ve bire bir eğitim verdiği, iki öğretmenin sınıfta öğrencilerinin kendilerini rahat hissedecekleri köşeler oluşturarak okula gelme isteklerini artırdıkları tespit edilmiştir. Öğretmenlerin altısının çocukların özelliklerine göre sınıfın fiziki şartlarının düzenlenmesi gerektiğini, materyallerinin ve imkânlarının yetersizliğinden yakındıkları tespit edilmiştir. Oysa özel eğitim hizmetleri yönetmeliği gereği öğrencinin ihtiyacına göre eğitim materyalleri hazırlamak öğretmenin görevidir ifadesi mevcuttur. Okul müdürlerinin sınıfların okul içindeki yerini belirlerken yönetmelik gereği, öğrencilerin yetersizlik türü dikkate almalarını ve yetersizlik türlerine uygun araç-gereç ve eğitim materyalleri bulundurmaları gerekmektedir. Zihin Engelli Çocuklarla Çalışan Ücretli Zihin Engelliler Sınıf Öğretmenlerinin Yaşadıkları Sorunlar 166 Zihin engelli çocukların eğitimine yönelik öğretmenlerin tamamının öğretimini yapacağı konuya, beceriye ve çocuğun özelliğine göre doğrudan öğretim, film izleterek, fiziksel yardım, model olma ve yanlışsız öğretim yöntemleri gibi farklı öğretim yöntemleri uyguladığı, bazılarının da bunun yanında davranış değiştirmede sık sık tekrar etme, ödül-ceza ve pekiştireçler kullandığı belirlenmiştir. Uygun olmayan davranışların ortadan kaldırılmasında da pek çok yöntem vardır. Bunların içinde ayrımlı pekiştirme, sönme, hoşa giden uyaranı çekme ve hoşa giden uyaran verme yer almaktadır (Kırcaali-İftar ve Tekin, 1997). Tüm öğretmenlerin günlük yaşam becerilerini ve kavramları öğrencinin ihtiyacına göre belirleyip akran yardımı, model olarak, fiziksel yardımla, direk uygulatma yöntemleriyle öğrettiklerini belirtmişlerdir. Her öğretimde olduğu gibi sosyal beceri öğretiminde de hangi yaklaşımın benimseneceğine, öğretim yapılacak bireylerin özelliklerine ve gelişim düzeylerine bağlı olarak karar verilmektedir (Sucuoğlu, Çiftçi, 2001).

Öğretmenlerin çoğunluğu öğrettikleri becerileri ya da kavramları da pekiştirmeyi evde gözlemleme şanslarının olmadığını ancak farklı ortamlarda, farklı malzemelerle, bol tekrarlarla, sorumluluk vererek ve ailenin katılımıyla yapmaya çalıştıkları belirlenmiştir. Kaner (2013) ailenin çocuğun eğitim sürecine katılımının yararını şu sözlerle ifade etmiştir; anne babalar çocuklarını en iyi tanıyan onlara her dönemlerinde bilgi ve beceri kazandıran doğal öğretmenleridir, çocuklarının okulda öğrendiklerini diğer ortamlara da genellemelerinde aracılardır, ailenin katılımı çocuğun başarısını, akademik ve sosyal davranışlarını güçlendirerek topluma uyumunu olumlu olarak etkilemektedir. Öğretmenlerin en çok akademik beceri kazandırmada zorlandıklarını daha sonra edinilmiş yanlış davranışları düzeltmede zorlandıkları bunların yanında olumlu davranış kazandırmada, konuşma becerisi, soyut kavramların öğretiminde ve dikkatlerini toplamada zorlandıklarını belirttikleri görülürken üç öğretmenin zaman aldığını fakat öğretmekte sıkıntı çekmediklerini belirttikleri görülmüştür. Sucuoğlu ve Kargın (2006) ise zihin engelli öğrencilerin akranları gibi öğrenebilir ve öğrenmeye devam edebilirler, akranlarından farkları öğrenme hızlarının yavaş olmasıdır. Selda KIZILKAYA, Yrd. Doç. Dr. Ayşin KAPLANSAYI Eğitim Fakültesi Dergisi, Özel Sayı - 2017 (163-168) 167 Ücretli olarak çalışma yılı bir yılın üzerinde olan öğretmenlerin çoğunluğunu zihin engelli çocukların eğitimine yönelik birçok seminer ve hizmet içi eğitimi aldıklarını belirtirken ilk kez yapanların almadıkları fakat almak istediklerini ve bu görevi ileriki yıllarda da yapmak istediklerini belirtmişlerdir. Seminer veya hizmet içi eğitim alan öğretmenlerin zihin engelli çocukların özelliklerini ve eğitimlerinde ne tür yöntemler kullanabileceklerini nelere ihtiyaçlarının olduğunu anlamada, bu konuda kendilerini yeterli duruma getirebilmek için çaba gösterdikleri görülmektedir. Araştırmada elde edilen sonuçlardan yola çıkarak ücretli zihin engelliler sınıf öğretmenlerinin karşılaştıkları sorunları ortadan kaldırmak için zihin engelli çocukların eğitim gördükleri sınıfların fiziki olarak bu çocuklar için uygun masa sandalye ve materyallerle düzenlenmesi daha uygun olacaktır. Zihin engelli çocuklarla çalışacak ücretli zihin engelliler sınıf öğretmenlerine göreve başlamadan önce bu çocukların özellikleri ve eğitimine ilişkin hizmet içi eğitimi almalarının zorunlu olması gerekir. Öğrenci velilerine bilinçlendirilmesi ve işbirliği yapması açısından seminerler verilebilir. Zihin engelli öğrencilerin sosyalleşmeleri için okullar da normal öğrencilerin gruplarına katılabilecekleri eğlenceli oyunlar ve yarışmalar düzenlenebilir. Ücretli zihin engelliler sınıf öğretmenlerinin başarıları ödüllendirilebilir. Öğretmenlerin ev ziyaretleri yaparak evlerde öğrencileri gözlemlemeleri zorunlu kılınabilir. Aileleri buluşturacak ortak etkinlikler düzenlenebilir. Ücretli zihin engelliler sınıf öğretmenlerinin karşılaştıkları sorunların çözümünde danışabilecekleri danışmanlar belirlenmelidir.