AVRUPA BİRLİĞİ SÜRECİNDE MEYVE SEBZE HAL İŞLETMELERİNİN REKABET ALGILAMALARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Abstract

Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne üyeliği sürecinde kritik aşamalardan biri olan Tarım Müzakereleri 5 Aralık 2005 tarihinde açılmıştır. Uyumlaştırma sürecindeki yasal, yapısal ve uygulama ile ilgili güçlüklerin yanı s ıra özellikle siyasal zorlukları olması nedeniyle uzun bir döneme yayılacağı kesin olan bu süreçte Türk tarımının olduğu kadar pazarlama kanallarının da bir fotoğrafının çekilerek incelenmesi önem taşımaktadır. Küresel ısınmanın Avrupa kıtasındaki tarım alanlarına vereceği zarar öngörüleriyle birlikte değerlendirildiğinde, 77.9 milyon hektar toprak varlığının 26.3 milyon hektarını tarım alanlarının oluşturduğu ve 3000’nin üzerinde endemik bitki çeşitliliği bulunan Türkiye, dünya için olduğu kadar Avrupa Kıtası için de önemli bir ülke konumundadır. Bununla birlikte üretimden başlayarak perakende aşamasına gelinceye kadar tarımsal ürünlerin Birliğin gıda güvenliği standartları çerçevesinde değerlendirilmesi temelinde konuya yaklaşıldığında üreticilerin ekonomik güçleriyle şekillenen üretim portföyünden itibaren ortaya çıkan belirli ve önemli eksiklikler olduğu görülmektedir. Her şeyden önce küçük aile tarımcılığı olarak ifade edilen bir yapıda bulunan üretim faaliyetleri, üretim sonrası süreçte karmaşık ve kontrol edilebilirliği güç bir pazarlama kanalının oluşmasına sebep olmaktadır. Avrupa Kıtasında tarımsal işletmelerin ortalama arazi büyüklüğü 16.5 hektarken Türkiye’de bu büyüklük ortalama 5.7 hektardır. Ekonomik olarak bakıldığında, ölçek üretimini imkansız kılan ve maliyet arttırıcı bir etken olarak karşı karşıya bulunduğumuz bu durum dağınık bir yapı olması açısından pazarlama sürecinde de birçok büyük probleme sebebiyet vermektedir. Yine bu dağınık ve parçalı yapı, Avrupa Birliği’nin belirlemiş olduğu ve Birliğin Gıda Ürünleri ile ilgili anayasası sayılabilecek Beyaz ve Yeşil kitaplarda ilkelerini ortaya koyduğu Gıda Güvenliği ile ilgili standartların gözetilmesi, izlenebilirliğin ve şeffaflığın sağlanması, soğuk zincirin muhafazası, risk yönetimi ve benzeri birçok alanda Türkiye’yi Birlik müktesebatına uyum çabalarında zorlayan etmenler olarak dikkat çekmektedir. ii

Çalışmamızın alanını oluşturan yaş sebze-meyve ürünleri için konuya yaklaşıldığında durumun, diğer tarım ürünleri ile benzer seyrettiği söylenebilir. İnsanların günlük beslenme ihtiyaçlarının büyük bir bölümünü karşıladıkları yaş sebze-meyve ürünlerinin üretimden perakende satışa varan süreçte çok dağınık ve karmaşık bir yapı içinde yol aldığı görülmektedir. Tarıma girdi sağlayan tohum, fide, gübre, alet, ekipman ve benzeri konularda faaliyet gösteren kişi ve şirketler, üreticiler, üretici birlikleri, örtü altı üretim yapılanmaları, üretici bölge halleri, toptancılar, tüccarlar, paketleme ve lojistik firmaları, ambar adı verilen nakliye firmaları, tüketim bölgesi halleri, tedarikçi firmalar, organize perakendeci marketler, pazarlar, manavlar ve birçok aktör sebze-meyve ürünlerinin tarladan sofraya kadar ulaşımında aktif olarak rol almaktadır. Pazarlama kanalının böylesi derin olması ve sektördeki aktör sayısının bu denli çok olması üreticiler, tüketiciler ve devlet için kamuoyunu meşgul eden birçok tartışmayı da beraberinde getirmekte, bu tartışmalar özellikle üretici-tüketici arasındaki fiyat farklılıkları, gıda güvenliği ve kamu gelirlerinde kayıt dışılığın sebebiyet verdiği kayıplar eksenine oturmaktadır.

Küçük üreticilerin pazara erişim sorunun çözülmesi noktasında geliştirilen uygulamaların ticari satış alanı olarak yapılandırıldığı, yaş sebze meyvelerin toptan satışının dengeli ve eşit rekabet şartları içinde yapılması, üretici ve tüketicilerin ve tüm sektör mensuplarının hak ve menfaatlerinin korunması amacıyla kurulan toptancı haller, bu amacı gerçekleştirmede yetersiz kalmakta, sektördeki değişime ve perakendecilik başta olmak üzere diğer aktörlerin gelişimine ayak uydurmakta zorluk yaşamakta ve nihayetinde Avrupa Birliği uyum süreci içinde yaşanan ve yaşanacak olan değişimleri algılamakta ve adapte olmakta ağır davranmaktadırlar.

Dünyanın her yerinde ve özellikle gelişmiş ülkelerde bir disiplin içinde yürüyen hal modelinin ülkemizde sürekli tartışılan bir konumda bulunması aslında sürdürülebilir ve devamlı talebi bulunan ürünlerin pazarlandığı bir sektör içinde farklı grupların ve yeni aktörlerin pazar paylarını ve güçlerini koruma isteklerinden de kaynaklanmaktadır.

iii

Bu çalışmamızda, toptan yaş sebze meyve hallerinin sektördeki pazarlama zinciri içindeki konumunu ve bu konumu koruyabilmesinin ötesinde güçlendirebilmesinin yolları incelenmekte, toptancı hallerin ülkeler için üslendikleri fonksiyonlar açıklanmaktadır. Bu çerçevede, toptancı hallerin mevcut yapısı göz önünde bulundurulduğunda güçlükler ve tehditlerle dolu ancak uyum sağlanması halinde toptancı hal işletmelerinin rekabet gücünü arttıracağı düşünülen Avrupa Birliği süreci ve bu süreçle ilgili toptancı hal işletmelerinin algıları üzerinde durulmaktadır. Çalışmada, AB gıda güvenliği politikasının hukuki ve kurumsal yapısının incelenmesi, bu yapının üye ülkelerdeki yansımalarının tespit edilmesi ve ülkemizde mevcut hukuki ve kurumsal yapılarla karşılaştırmasının yapılmasına ihtiyaç olduğu düşünülmüştür.

Bu çalışma, bahse konu ihtiyaca karşılık verme amacıyla hazırlanmış olup, yapılan incelemeler ve karşılaştırmalar sonucunda önümüzdeki döneme ilişkin politika önerileri sunulmaya çalışılmıştır.