TOPLUMSAL BELLEK AÇISINDAN ENKAZ ALTINDAKİ BİR KÜLTÜRÜN BELGESEL FİLMLER ARACILIĞIYLA AKTARIMI (DEPREM SONRASINDA NTV’NİN HATAY BELGESELLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME)

Abstract

Toplumsal bellek, kültürel birikim ve anlayışın kuşaklar arası aktarımında önemli görev üstlenen bir araç konumundadır. Belleğin inşa edilme süreçlerinde ve süreklilik göstermesinde belgesel sinemanın da yeri ve etkisi bulunmaktadır. Belgesel sinema, yaşadığımız her döneme tanıklık eden, toplumsal belleğimizi şekillendiren, güçlendiren, ele aldığı konuları olumlu ya da olumsuz tüm yönleriyle, içinde barındırdığı çelişkileri ile yansıtan, sorgulayıcı yapısıyla yüzeyselin ve sıradan olanın ardındaki gerçeklerin farkına varmamızı sağlayan yapımlardır. Bu bağlamda, akademik tez konusu olarak ele aldığımız belgesel filmler; 6 Şubat 2023 Kahramanmaraş merkezli depremler ile 20 Şubat 2023 tarihli Antakya merkezli depremin meydana getirdiği yıkımın kültür mirası üzerine etkisini araştırmakta, toplumsal belleği etkileyecek öğeleri öne çıkarmaktadır. Yaşanan derin toplumsal travmayı gözler önüne seren 4 bölümlük aktüel belgesel serisi, Antakya merkezinden başlayarak Hatay ili toprakları üzerinde bulunan kültür mirasının kıymet değerine, insanlığın ortak kültür mirası olarak önemine dikkat çekmektedir. Bu mirasın unsurları arasında etnolojik değerlerin yanında mimari yapıları da eksene alan söz konusu belgesel filmler; “kaybedilen” ya da “kaybedilmesi halinde” meydana gelecek boşluğu betimleyen yapımlar şeklinde kurgulanmıştır. Her bölümde farklı dönemlerden günümüze ulaşmış tarihi eser ve objelerle birlikte bunların çevresinde oluşmuş kültürel doku yansıtılmış, deprem afetinin yol açtığı yıkım ve tahribatın boyutları gözler önüne serilmiştir. Kentsel yerleşimle bağ kuran tarihi ve arkeolojik nitelikteki alanlar, kronolojik bir dizine bağlı kalarak ve sadece tarihi perspektifle değil, günümüz toplumsal dinamikleriyle de etkileşim halindeyken betimlenmiştir. Böylece her bölüm bağımsız bir içerik olarak tek başına bir belgesel, ya da ardı ardına izlendiğinde; birbirini takip viii eden ve birbiriyle ilişkili bir örüntüye sahip “belgesel seri” özelliğini kazanmıştır. İlk bölümde Hatay’ın merkezi Antakya’daki çarşı kültüründen yol çıkılarak Antakya’nın çok etnili, çok kültürlü yapısı tanımlanmış, diğer bölümlerde bu mozaik yapıya katkı sağlayan tarihi dönemlerin izleri ele alınmıştır. Bu çerçevede, “deprem afetiyle tahrip olan ya da kaybolan sadece tarihi eser ve objeler değil, insanların yaşattığı kültürel dokudur” önermesi vurgulanmıştır. Şurası muhakkak ki, birçok yönüyle, anlık gerçeğin ve yaşanmışlığın kayıtlarını tutan belgesel filmler, toplumsal yaşam dinamiğine enerji veren olayları ve olguları görsel-işitsel malzemeyi çarpıcı biçimde kullanarak toplumsal belleğe işlemektedir. Yıllar öncesinden bugüne bilinçli ya da bilinçsiz bir şekilde taşıdığımız anılar, acılar, sevinçler ve olaylar toplumsal belleğin izlerini beraberinde getirmektedir. Bu tezin ana ekseninde, NTV’de yayınlanan belgesellerle Antakya’nın özgün ve biricik olduğu düşünülen kültürel dokusunun korunması yönünde bir farkındalık oluşturulmaya çalışıldığı, iddiasının dayanakları da araştırılmaktadır. Tez çalışmasında ayrıca, tarihe kayıt düşme amacının yanında kültür mirasına yönelik görsel algı oluşturmayı hedefleyen söz konusu yapımların betimsel film analizleri yapılmakta ve toplulukların hafızasındaki kalıcılığı irdelenmektedir. Hatay’da yaşanan depremler sonrası kültür mirasının tahribatı üzerinden bir bakıma “ilk yapımlar” şeklinde tanımlanacak bu aktüel belgesellerin ne derece “işaret fişeği” olma özellikleri gösterdiği de tez çalışmasının amaçlarından biri olarak değerlendirilmelidir. Bu çalışmanın, 2023’te yaşanan depremlere ilişkin üretilen “ilk belgesel filmlere” dair bir alımlama çalışması olarak da literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir.