TÜRKÇE SÖZLÜK’TE ANLAM İYİLEŞMESİ VE ANLAM KÖTÜLEŞMESİ

Abstract

Sözlük, bir dilin başlangıçtan günümüze kadar sahip olduğu birikimin görülebileceği bir kaynaktır. Söz dizimi bir dilin bugününü, sözlük ise geçmişten günümüze kadar olan kısmını oluşturur. Sözlük birimleri bir dilin asıl birimleridir. Asıl birimler, saymaca veya nedensiz göstergelerdendir. Yani çift katmanlı, iki eklemlidir. Anlam, bilgilerin zihinde yorumlanmasıdır. Bu sebeple anlam, herkes için aynı şeyi ifade eden bir kavram değil, bireyselliği öne çıkaran bir kavramdır. Hayatında hiç deniz görmemiş bir insanla, deniz kenarında büyümüş bir insanın “deniz” algısı farklıdır. Çünkü kelimeler ancak kişilerin zihinlerinde anlamlandırılır. Bununla birlikte kelimelerin anlamları durağan değildir. Zaman içerisinde çeşitli toplumsal, ekonomik, siyasal vb. gelişme ve değişmeler sebebiyle kelimeler biçim ve anlam olarak değişikliklere uğrayabilir. Çift katmanlı olan birimler üç katmanlı hâle gelebilir. Bu olaya anlam değişmesi denir. Anlam değişmesinin sık görüldüğü olaylardan ikisi ise anlam iyileşmesi ve anlam kötüleşmesidir. Bir kelimenin zamanla iyi anlam kazanması iyileşme, kötü anlam kazanması da kötüleşme olarak bilinmektedir. Türkiye Türkçesinde de kelimeler iyileşme ve kötüleşme yönünde değişikliklere çokça uğramaktadır. Çalışmamızda bu anlam değişiklikleri detaylı şekilde incelenmiştir. Çalışma, Türk Dil Kurumu Yayınları Türkçe Sözlük’ün 2011 baskısındaki 77.005 madde başı kelime taranarak oluşturulmuştur. Çalışmada kelimelerin bütün anlamlarına yer verilmeyip sadece iyileşme ve kötüleşme görülen anlamlarına yer verilmiştir. Tespit edilen 1141 kelimeden seçilen 28 örnek, iyileşme ve kötüleşme yönünde gösterdiği anlam değişimi bakımından yorumlanmıştır. Kelimelerdeki anlam değişmelerinin daha iyi anlaşılabilmesi için değişik kaynaklardan çeşitli cümle örnekleri kullanılmıştır. Sözlük taramasının sonucu olarak Türkçe Sözlük’teki sözcüklerin genelinde iyileşme veya kötüleşmenin hiç görülmediği, bazı kelimelerde sadece iyileşme ya da kötüleşme yaşandığı, az sayıda kelimede ise bu iki değişimin birlikte yaşandığı tespit edilmiştir. Ayrıca Türkiye Türkçesinde anlam kötüleşmesinin, anlam iyileşmesinden daha yaygın olarak görüldüğü saptanmıştır.