TÜRK ÂŞIK EDEBİYATI AÇIKLAMALI SÖZLÜĞÜ

Abstract

Türk halk edebiyatının türleri arasında önemli bir yere sahip olan âşık edebiyatının öneminin büyük olduğu bilinmektedir. Bu nedenle halk edebiyatı teorileri açısından âşık edebiyatının incelenmesi edebiyat ve Türk halk bilimi açısından ciddi bir önem arz etmektedir. Âşık edebiyatı, toplum yapısını gerek mizahi gerekse ciddi bir üslupla betimleyen ve bazen eleştiren, halkına arzularını, duygu ve düşüncelerini epik ve lirik şekilde dile getiren ve bunu yaparken de halkı düşündüren, yol gösteren Türkler'e özgü bir yaratıcılık geleneğidir. Ayrıca, âşık edebiyatı âşıkların meydana getirdiği eserlerin oluşturduğu ve halk edebiyatında yer alan bir kol olarak da tanımlanmaktadır. Âşık edebiyatı, halk diliyle ve hece vezniyle meydana getirilmekle birlikte saz eşliğinde söylenen şiirlerden oluşan geleneksel edebiyatımızın adı olarak da bilinmektedir. Başka bir deyişle, anonim ürünlerin haricinde kalan şiirlerin (koşma, destan, semâî, kalenderî vb.) oluşturduğu tür âşık edebiyatı olarak adlandırılır. Âşık edebiyatının aslı İslamiyet'in kabulünden önceki sözlü edebiyat dönemine dayanmaktadır. Hangi şekilde adlandırılırsa adlandırılsın toplumun istek ve düşüncelerini sazlarıyla sözleriyle dile getiren saz şiiri sanatçıları ve onların ürettikleri insanlık tarihi kadar eskidir. Bu sanatçılar ve yarattıkları, kültürün birer parçası ve aynı zamanda birer taşıyıcısıdır. Türk coğrafyalarında yaratılmış ve varlığını sürdürmüş olan âşık sanatı, Türk coğrafyaları dışında da Ermenistan, Yunanistan gibi birçok coğrafyada da kendisine yaratılma alanı bulmuş ve her coğrafyanın diliyle, kültürüyle, yaşam biçimiyle vs. yaratılıp şekillenmiştir. Her sanatçı yöresinin insanına, içinde bulunduğu duruma göre söz söylemiş ve buna göre enstrümanını seçmiştir. Sazın günah kabul edilip yasaklandığı toplumlarda sazlar susmuş ve yalnızca sözler konuşmuştur. Sanatçılar sadece saz ve söz üstatlığı yapmamış, aynı zamanda hasta iyileştirme, falcılık, büyü ve sihir, din adamı, merasimleri yöneten şahıs, halk kahramanı gibi kimliklere de sahip kişiler olmuşlardır. Bu âşık geleneğinin ve geleneğin yaratıcılarının ne ölçüde geniş bir kapsama sahip olduklarını göstermektedir. Mitolojiden sufizme, kırsal kesimden saraylara, ağıtların okunduğu hanelerden eğlence muhitlerine kadar geniş bir yelpazede yaşayan ve yaşatılan bu gelenek tarihe ve kültüre ışık tutan en güzel miraslarımızdan biridir. Bu çalışmanın temel amacı âşık edebiyatının ne olduğunu anlamaya yardımcı olarak temel kavram ve ilkelerin üzerinde durmak ve konu ile alakalı bir sözlük oluşturmaktır. Dolayısıyla bu çalışmayı okuyan kişinin âşık edebiyatı hakkında detaylı bir bilgiye sahip olması ve konu ile alakalı ilke ve terimleri öğrenmesi amaçlanmaktadır. Çalışmaya başlamadan önce ve çalışmaya başladıktan sonra detaylı araştırmalar yapılarak çalışma oluşturulmuştur. Çalışma konumuzu belirlemeden önce, halk edebiyatının üç farklı kolu olan anonim halk edebiyatı, tekke- tasavvuf edebiyatı ve âşık edebiyatı üzerine Türkiye'de ve komşu coğrafyalarda yapılmış birtakım çalışmaları inceledik. Halk edebiyatı terimlerinin, motiflerinin, temalarının, türlerinin yer aldığı halk edebiyatının genel sözlüğü birçok akademisyenimiz tarafından çalışılmış olmasına karşın, halk edebiyatının alt kolları olan anonim halk edebiyatı, tekke- tasavvuf edebiyatı ve âşık edebiyatının terimleri, motifleri, temaları, türleri üzerine bir sözlük çalışmasının yapılmadığını gördük. Halkın kültürünü eğitici ve eğlendirici bir işlevle, sözlü ve yazılı olarak halka aşılayan ve aktaran âşık edebiyatımızın kendisine has bir sözlüğü olması gerekmektedir. Bu yüzden çalışma konumuzun ''Türk Âşık Edebiyatı Açıklamalı Sözlüğü'' şeklinde olmasına karar verdik. Nitekim böyle bir çalışma Türk edebiyat biliminde ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında ayrıca somut bir konu olarak ele alınmamıştır. Çalışmamızda farklı Türk coğrafyalarında ve kısmen de Türkiye'deki bazı yörelerde saz şiiri sanatının türleri, biçimleri, bunların geçmişten günümüze kadar değişik şekilde adlandırılmaları, coğrafyalara göre bu sanatın yaşatılma şekilleri, beslendiği kaynaklar, etkilediği ve etkilendiği alanların (bilim, tarih, müzik, inanç, felsefe vs.) neler olduğuna ve bu alanlarla nasıl bir ilişki içerisinde olduğuna değinilmiştir. Ayrıca, diğer edebi dönemler ile ortak türleri ele alıp, bu türlerin şekil ve muhteva özellikleri, saz şiiri geleneğinin üretildiği ve şekillendiği muhitler ve geleneğin bu muhitlerdeki üretilme şekillerinin neler olduğu üzerinde de durulmuştur. Bu sanatın ilk yaratıcıları, onların özellikleri ve birbirleri ile benzerliklerinin olup olmadığı ve üretilen eserlerin bu yaratıcılar tarafından nasıl icra edildiğine dair hususlar da ele alınmıştır. Bunlara ilaveten, çalışmada geleneğin yaratıcılarının nasıl ve neye göre adlandırıldıkları, adlandırılma yapılırken ortamın, sanatçının becerilerinin, sanatın icra edildiği toplumun bu adlandırma üzerindeki etkisinin olup olmadığı, sanatçıların ve toplumun bu sanata katkılarının neler olduğu da incelenmiştir. Geleneğin toplumun kültür ve yaşantısı üzerindeki etkisi gibi muhtevalar ele alacağımız kavramlarda anlamsal olarak yer edinmiştir. Direkt kavram başlıkları olarak çalışmamızda yer almayan bu muhtevalar, daha önce çalışılmış kitap, dergi, makale vs. kaynaklardan yararlanılarak sözlük çalışmamızda yer edinecektir. Söz kadar sazın da etkili olduğu bu sanatta ele aldığımız kavramlar ile sazlı-sözlü sanatın yanı sıra bu sanatın yaratıcılarının sanatlarını yaratırken bulundukları muhitler, bu muhitlerin yaratıcının sazı ve sözü üzerindeki etkisi, sanatın yaratıldığı dönemin şartları ve toplum üzerindeki sosyo-ekonomik, siyasal, sanatsal kazanımların ve kayıpların Türk âşık edebiyatında ve bizim nazarımızda ehemmiyeti büyüktür. Kavramlarımızda muhteva olarak yer verdiğimiz bu konular saz şiiri sanatının çok eski bir geçmişe sahip olduğuna ve zengin bir kültürel birikimle yaratıldığına bir nebze olsun açıklık getirmektedir. Kavramları açıklarken daha etkili ve açıklayıcı bir anlatım tekniği kullanabilmek ve düşüncelerimizi somutlaştırmak adına saz şiiri sanatının üstatları tarafından yaratılmış mısralara da örnek olarak yer verdik. Farklı kaynaklardan derleyerek çalışmamızda yer verdiğimiz örnekler, bu sanatı hem daha somut bir şekilde ele almamızda hem de üstat sanatçılarımızın üstün kabiliyetlerini geçmişten günümüze taşıyıp, yeniden hatırlatmamız da vesile olacaktır. Ayrıca, bu sayede konunun detaylı bir şekilde anlaşılması amaçlanmaktadır. Çalışmamızda Türkiye'de ve Türk dünyası'nda yayımlanmış birçok dergi, makale, ansiklopedik eser ve akademik tezlerden faydalanılmıştır. Kaynak taraması yapıldıktan sonra, çalışacağımız madde başlıklarımızı belirledik ve kendi yorumumuzla da sözlük çalışmamızı ortaya koyduk. Sayısı binin üzerinde olan bu kavramları ansiklopedik düzene göre kaleme aldık. Açıklayacağımız kavramın ilk harfini karşılayacak harfi sözlük kurallarına uygun olarak büyük harfle ve koyu renkte sayfanın başına ortalayarak yerleştirdik. Kavramlar da yine harf sırasına uygun bir şekilde dizilerek açıklanmıştır. Alt başlıklar genel başlıklar ile anlamsal bütünlük sağlayacak şekilde genel başlıkların içerisine (*) işareti ile gösterilerek yerleştirilmiştir. Benzer anlamları ihtiva eden sözcükler gerekli kavrama atıfta bulunmak amacıyla (bk.) ile gösterilmiştir. Teknik olarak bilimsel araştırma yöntemleri esas alınıp, tanımlayıcı, açıklayıcı, örnekleyici yöntemler kullanılmıştır. Kısmen de kullandığımız yöntemlere istinaden yaptığımız yorumlar çalışmamızda mevcuttur. Kavram açıklamalarını da zengin örneklerle destekleme gayretinde bulunarak çalışmamızı sürdürdük. Çalışmanın tanım-bilgi-yorum-örnek aşamalarında gerekli tanımlar, bilgiler, yorumlar, örnekler verildikten sonra çalışmanın içerik kısmı noktalanıp, çalışma boyunca yararlanılan kaynaklara çalışmanın arkasında yer verilmiştir. Ayrıca çalışmada kullandığımız teknikler ve çalışmanın gerek süreç içerisinde gerekse süreç sonunda bizlere kazandırdıkları ile ilgili naçizane düşüncelerimizin yer aldığı bir sonuç kısmı ile çalışmamızı bütünüyle noktaladık.